Kaakaka Nunuk Ragang

Kaakaka koimbulayon momoomogun booyungan dusun om kadazan  

                        

Maya ponoriukan ku, kaakaka koimbulayan tinaru Kadazandusun nopo nga mantad hilo id Nunuk Ragang. Haro o pogisusuian do susui ii orongou tokou do baino. Nokopogisusuai o susui diti tu’ nokopogirahung-rahung no di’ monunusui. Sundung tu ingkaa, kaakaka diti naanu mantad komolohingan ii nokoilo kopio kokomoi susuian diti om osokodung maya pambasaan tokou id nombo nopo miagal ko id intonet om buuk.

Ii nopo dii gulu po nga haro kaka o songguas nunuk ii agayo kopio om songkosuian no o kosuni-sunion. Nunuk nopo diti nga nokosuni id disan liwogu di aralom. Kinoyonon nopo diti nga oilaan tokou kasari gisom do baino. Kinoyonon nopo nunuk dii nga hilo id Kampun Tompios id watas do ulu Sugut Ranau . Kinoyonon diti haro o duo baang ii pinomungaranan do Baang Kawananan om Baang kogibangan ii miniiso sumiliu iso baang lobi agayo roitan do Baang Liwogu . Wotik nopo nunuk diti nga aragang mantad id tuntu gisom id gamut-gamut dau. Iti no pogi rinoitan komolohingan puun diti do ‘Nunuk Ragang’. Haro nogi ii karait do nunuk diti nopo nga pongunsidangan  do tulun ii mongoi podsu id Baang Liwogu. Kokitanan nopo nunuk diti mantad sodu nga aragang. Tulun ii mongoi pongunsinidang nogi aragang kaka o kokitanan soira otitihan do tadau. Suai ko iri, nunuk kaka diti nga milo nogi silihon do rusap montok ogumu kawo do toruol.

            Boros ka susui  komolohingan, kinoyonon nopo kaka sinuni dii Nunuk Ragang nga amu ionon do tulun di pogulu. Puru kinosunion do nunuk diti nopo nga tionon do tayam ii olias. Maso nopo diri nga haro kaka o songinan tandaha ii songkosuian no kopio o kinogoyoo tu irad do karabou. Tandaha nopo diti nga haro o sinundu.
 

            Insan tadau mamaaso dii tandaha  mingkakai mogihum do kaakan-akano nga sigog  kaka om kosoliwan nogi songulun tanak wagu ii awantang tomod mantad id saralom tana ii pingkakayan dau. Tandaha nopo diti nga mingkakai kasari. Mamaaso diri nogi kosoliwan songulun sumandak ii olundus mantad tana ii pingkakayan dii tandaha. Amu alaid mantad diri nga pisasawo no kaka ii sumandak om tanak wagu  dii. Maya pisasawan diri,nakaanu yolo do pipiiro tanak kusai om tondu. Mantad dii, nakasakag o paganakan diolo gisom do nokogumu . Sakag nopo dii duo tulun ii nakakai do tandaha dii nga rinoitan do ‘Tulun-Tulun Nunuk Ragang ‘ ii nointutunan Kadazandusun do tadau baino.

            Luguan nopo kaka montok tinimungan dii nga ii kusai nakakai dii tandaha. Osonong tomod o koponguludan dau tu’ uhupan dii tandaha. Tandaha diri nogi nga poingiyon id nunuk montok moningolig mongingion id Nunuk Ragang.Tadau sumowoli tadau, mumu-gumu kaka o tulun hiti id Nunuk Ragang. Id somok do kinoyonon dii haro kaka o pipiiro palu ii oruak om palu dii siniliu do tiyonon pomutanam-tanaman. Mantad dilo, osonong tomod o koposi-posion diolo.

            Sundung tu’ osonong no koposi-posio diolo, haro kasari o kobolingkangan ii maan timbabao. Nunuk Ragang dii nakasou do Ragang Taii. Ragang Taii nopo kaka diti nga miagal waig ii lumuyung. Amu okito miagal turos ii pointopot nga nung intaan mantad sodu miagal ii do tulun o kokiikitanan om kowoyowoyoo. Koruhang po kaagu kosuian do tulun-tulun ii mogigion id nunuk dii tu’ isai-isai nopo ii koigit dii nga kaanu no toruol om kogumuan no do apatai. Tanom-tanom om tayam nogi nga miagal ii awayaan.

            Gama dii Ragang Taii ogumu  tulun oinggorit do toruol om haro nogi ii apatai, tongotayam apatai om tanom-tanom opunso, Tumongob tomod o mogigion  id Nunuk Ragang dii. Mantad dii, ogumu o minundaliu do kinoyonon. Kopogitotongkiad no di kaka tulun-tulun id Nunuk Ragang dii om nokotongkop hiti id pogun Sabah miagal ii oilaan tokou do baino.

            Id suai nodi kaagu o timpu, mamaso do tulun-tulun dii do mongomot nga sigog kaka om korongou yolo tuni tulun do minlohou diolo. Osuian om orosian  tomod yolo soira nokorongou tuni-tuni dii tu’ tuni nopo diri nga mantad id suang do tana. Mangai nodi diolo sunudai ii luguan kampung. Pogitutumbungak nodi yolo montok maganu do kootusan poingkukuro ralan do mongilo. Ukadai no di kaka diolo ii tana kinarangahan diolo do tuni dii. Soira noukad, koukab no iso luang ii agayo tomod. Id suang nopo luang dii nga noponu do tulun ii orongit tomod o kokitanan turos.

            Tumanud do susuian,tulun-tulun id siriba tana nopo dilo nga tongo tulun ii ogumu minongonsoi do korumbakan id pomogunan. Mantad dii, pinoion yolo id siriba tana gisom do nakasakag pipiiro linaid om kosoliwan nogi soira nukadan dii tulun-tulun do Nunuk ragang.

            Soira nokorongou om nokokito ii tongo tulun Nunuk Rgang do tulun-tulun id suang do luang dii nga orosian tomod yolo. Ongologod om angaraat tomod kaka  o kobooboroso tulun id suang do luang dii. Sigog ka om pomoros ii luguan do tulun id suang do luang di maya boros ii opuhod miaga po tinggoron. Boros kaka disio “ kotoluadan tagayo oi tobpinai tu’ pinopoidu kou dahai mantad id luang diti. Osonong tomod kopurimanan hiti id kinoyonon dokoyu montok dahai ii laid  no poingion id luang diti. Mantad baino, yahai no nondo mion hiti om yokoyu nopo nga monggidu mantad hiti. Amu nopo nga  punsoon dahai yokoyu ngawi ! “

            Soira nokorongou boros dii luguan do tulun id suang do luang tana dii.pogiurasai no di tulun-tulun Nunuk Ragang do minonggidu tu’ orosian tomod yolo. Kinantakan diti nogi nokopogitongkiad-kiad  o tulun-tulun ii songingion id Nunuk Ragang. Mantad kinantakan diti no notonkiadan o nunuk dii.

            Timpuun nodi kaka ii tulun-tulun id siriba tana do mogion-gion id nunuk dii soira nokoponggidu ii tongo tulun Nunuk Ragang. Sundung tu poingion no yolo hiri nga agayo kotumbayaan diolo do ii nopo tandaha tosundu om ii luguan kampong poingion po kasari hiri. Ihumon om songodon kaka di kasari diolo ii tandaha tosundu, luguan kampung om ii tulun-tulun do Nunuk Ragang.

            Mantad dii, pinotulud  dii tandaha ii luguan kampung hilo id iso nuluhon ii baino roitan do Ranau . Kakayo no kaka dii tandaha ii tana hiri gisom do nokopatau minomoguno do sinundu dau. Soira nakapatau nga pomutanom- tanom,om pomogompi no do tongo tayam ii tulun-tulun Nunuk Ragang ii nokowoyo diolo.

Kototogod dii tongo tulun siriba tana amu po kasari noompus-ompus. Mogihum po kasari yolo tu’ orosian kaka yolo do insan  tadau  mongoi panangod diolo ii tong tulun Nunuk Ragang. Ponoriuk no yolo hombo kinoyonon dii tandaha om ii tongo tulun Nunuk Ragang. Ko’ilaai kaka diolo tu’ opuhod tomod o ningkukuhuk dii tandaha om ongoi no yolo hilo Ranau do mongoi da sangod.

            Amu po nokorikot ii sangod diolo nga noilaan no dii tandaha. Tanggayai no kaka dii tandaha ii luguan kampung id iso kinoyonon ii roitan Tambunan do baino. Pagkakai noo kaagu ii tandaha do papatau kinoyonon dii. Otogod tomod kaka ii tongo tulun siriba tana lolobi po kumaa dii tandaha.  Soira noilaan diolo hombo ii tandaha nga mugad no kaagu yolo do mongoi bontol.

            Miagal nogi do sumonu,oilaan dii tandaha o korikatan ii sangod dau. Ongoi no kaagu yolo dii luguan kampung id kinoyonon do wagu ii roitan Apin-Apin do baino. Tintod diolo do minundaliu,minomili yolo iso luguan montok mogigion id Tambunan ii roitan do ‘ Gombunan’.
 

            Sundung tu’ nokoundaliu no kaagu yolo, gusaon po kasari yolo nga muri-kuri no tu’ ii nopo wokon nga minion hili id linampai dii tandaha. Mamaso id Apin-Apin, miningkakai kasari ii tandaha do tana montok pamansayan do walai. Maso dau mingkakai nga ogumu tomod o kayu keningau. Iri no pogi pinomungaranan di do Keningau.

            Kinotingkodo podi ii tongo tulun mantad siriba tana do momogusa nga soira napatai ii tandaha om ii luguan kampung tu’ norikot nodi toopud-opud. Linobong kaka yolo id kinoyonon dii. KInapataion tandaha dii kopogowit agayo rati montok tongo tulun mantad Nunuk Ragang tu ii tandaha tosundu diri no manahak diolo kasanangan miagal ko’  tionon diolo do momiwalai. Tulun-tulun Dusun nopo do baino nga songingion id nuluhon-nuluhon ii miagal do pinalampai. Kogumuan tulun Dusun otumbayaan do susuian diti.

            Potilombus, kokomoi poingkukuro ii tongo tulun nokorikot id kinoyonon ku tindo, Kampung Parad toi ko Tamparuli. Susui nopo dii komolohingan hilo id kampung nga yahai nopo nga mantad ii tongo tulun hilo id watas do Ranau. Nokotias gisom hilo id kinoyonon ku do nondo tu noindamaan no kogumu ii tongo tulun hilo id Ranau. Sabab dii, tiyonon om kaakan-akano nogi nga apangkal do mogihum tu’ ogumu o tulun. Iri no pogi do minogihum kaagu do kinoyonon wagu mooi do osimbayan om osonong o koposiposion.

           

1.2 Pomusarahan sondii maya kaakaka ii nopili       

Kaakaka nopo ii sinoriuk ku nga tinaru Dusun om Kadazan nopo mantad hilo id Nunuk Ragang. Nokuro tu pinili ku kaakaka diti sundung po tu’ ogumu po kaakaka koimbulayan booyungan tokou do suai?  Pinili ku iti tu’ mantad pomusarahan ku sondii, kaakaka diti kosudong , montok tinaru tokou.

            Amu nokosuang id ginawo ku do monoriuk aralom ii mantad kaka yati ponong hilo id China miagal kaakaka Ivor H.N. Evans:1923 dan Owen Rutter:19220. Nung sorohon tokou, nung komolohingan tokou nopo nga mantad hilo nokuro tu ogumu nogi yati hiti id Borneo mantad hilo id tadon dati?  Sabaagi pomitanan,nung miagal tokou dilo mondidikot mantad Filipina nga yolo nogi lobi ogumu sagalai dau hilo id tadon diolo.

            Maya pomusarahan ku sondii,otumbayaan oku mantad yati hilo id Nunuk Ragang tu’ ko’iso nopo nga nung amu otopot nokuro tu’ ogumu komolohingan dati do popogirot susuian diti?  II poposuul do tinaru tokou id mato pomogunan nogi kopoboros do mantad yati hilo id Nunuk Ragang miagal ko i Datuk Madius Tangau om Tan Sri Bernard Dompok.

            Suai ko’ iri,tuod do Nunuk Ragang diii nogi gompion po do gisom baino. Nung boroson tokou do iri nopo nga sabaagi mitos nga haro kasari o tonsi ii milo tumboyoon. Sabaagi poomitanan nopo nga pinomungaranan do iso-iso kinoyonon miagal ko’ Ranau, Tambunan om Keningau. Kopoposion nogi nga miagal do tadau baino tu haro po kasari ii momutanom om mongintayam.

            Sabaagi tulun ii nokosikul om ii ki’ugama,yoku nogi kopomusorou do amu otumbayaan susui diti tu’ poingkukuro gisom haro tulun ii kosoliwan mantad id tana? Songira sorohon om pomusarahan taralom susui-susui tongo komolohingan nga milo kasari torimoon do tutok tu’ ii nopo dii gulu po nga ogumu o kitiigitan miagal komoyon do ‘sindaat’.

            Potilombus, agayo ginawo ku do otumbayaan kaakaka diti tu’ nung komoyon aiso o kopokitanan ii ogirot mantad mononoriuk nga mononoriuk nogi tulun tomod. Poingkukuro yati do mumboyo kopio boros do mononoriuk tu’ Kinorohingan po nga amu yolo otumbayaan tu’ aiso o jirim ii milo diolo do soriukon. Kopoposion ii gulu po nga amu dati milo do soriukon ngawi nunu ii haro nokowonsoi id pomogunan diti.

            Mantad dii, kaakaka diti milo dati tumboyoon. Soriukon po da dati lobi aralom mongoi kopoinggirot do kaakaka diti miagal ko’ ihumon daa lobong dii tandaha tosundu om ii luguan kampung dii tu’ haro moti da kasari o nokoolu dii. Kada no dati potumboyoo do yati nopo nga mondidikot kaka mantad hilo id China. Mogisosompuru mogowit tusak ii olumis.