Wednesday, 15 October 2014

FONETIK OM FONOLOGI BKD



KUMAON: Ihumon o kopongorotian/ definisi do istilah-istilah.


* TUNI
·         Tuni boros ii maan id fonetik nopo nga tuni boros ii winonsoi maya boogian kopomoroitan id tinan tulun soira mimboros. Iti nopo nga mantad poingkuro popolombus om kakamot mimboros ii oguno soira mongonsoi tuni boros .
·          
KOWOYOWOYOON:
# Tuni boros nopo nga nunu nopo tuni-tuni id pomogunan diti
# Tuni boros nopo nga tuni ii milo gunoon id piwaraan.
# Tuni ii kosoliwan maya organ mimboros miagal ko’ tuni kukul om goruk nopo nga amu kosuang id ilmu fonetik .

*      DEFINISI TUMANUD KAMUS DEWAN EDISI-4
Tuni nopo nga isoiso ii orongou suai ko’ tuni boros do tulun. Tuni nogi mantad tuunion toi ko’ tulun dii minondig. Suai ko iri, komoyon nopo do tuni nga kopomoroitan toi ko’ koboboroson ii owonsoi maya do kakamot.




* FONEM

 TUMANUD KAMUS DEWAN EDISI-4

 Fonem nopo nga unit ii totos tokoro id tuni ii kaanu poposuai do rati. Sabaagi poomitanan, hogot kakai om sakai. Pimato /k/ om /s/ nopo nga duo fonem ii misuai om koposuai do rati iso-iso hogot. Fonem amu miagal do pimato. Fonem nopo nga tuni pimato. Pimato nopo nga sabaagi lambang mantad tuni. Kawo nopo do fonem nga fonem segmental om fonem suprasegmental.

·         FONEM SEGMENTAL
§  Fonem segmental nopo nga milo do boogion.
§  Sabaagi poomitanan nopo nga maso popolombus do hogot “ Kadazandusun”. Mantad dilo, nomina ii pinouni milo boogion kumaa limo solusuk boros: Ka/da/zan/du/sun toi ko’ boogian kumaa dii lobi tokoro gisom kosilu do K/a/d/a/z/a/n/d/u/s/u/n. Diftong, vokal om konsonan nopo nga poinsuang id fonem segmental. Konsonan nopo nga tuni pinowonsoi do wayaan tongus. Noolig ilo do artikulator miagal ko’ munung om ngonsis. Konsonan id boros Kadazandusun soginumu 24. Vokal nogi kiwaa 5 pimato.. Duo vokal ii nokopitoning nopo nga roitan do diftong.  Aiso diftong do ‘oa’. Diftong ii miagal do kopitoning nopo nga roitan do vokal tanaru. 

·         FONEM SUPRASEGMENTAL
§  Suprasegmental nopo nga kowoyowoyoo tuni ii kopisugku id suang do fonem. Tumanud di Abdullah Hassan (2006),  fonem nopo ii komoyon diti nga ii prosodi, kalantangan otus hodtol, loyuk, ngongos om tanaru toniba.




 * ALOFON
·        
           Fonem terdiri daripada anggota fonem yang dipanggil alofon. Alofon juga merupakan kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam satu fonem. Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh oleh bunyi tertentu sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya.Misalnya, fonem  k, / kadi / daki / paksi>/. Bunyi  k dalam /kadi/ dan  /daki/  diujarkan sebagai letupan bibir yang sempurna, tetapi dalam  /paksi/>,  bunyi  k diujarkan sebagai letupan bibir yang tidak sempurna, yakni tidak diletupkan.

·         Dengan itu, daripada ketiga-tiga contoh kata di atas, fonem  k  mempunyai dua alofon. Maksudnya bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara pengucapannya dan juga cara penghasilannya.

                                                  
                                                   DEFINISI TUMANUD KAMUS DEWAN EDISI-4
                       Tuni di misuai ii owonsoi mantad do iso-iso fonem di miagal.



* PIMATO

·        Huruf  ialah unsur dalam sesebuah sistem tulisan abjad. Setiap huruf dalam bahasa bertulis lazimnya dikaitkan dengan satu fonem (bunyi) dalam bahasa lisan yang bersamaan. Aksara-aksara dalam tulisan awal lebih baik dipanggil silabogram (yang melambangkan suku kata) atau logogram (yang melambangkan perkataan atau ungkapan). Beginilah konsep penulisan mampu menjadi antara ciptaan terhebat dalam sejarah peradaban manusia (Robinson 2003), dan demikianlah kesan huruf dan abjad terhadap masyarakat. Huruf membolehkan manusia saling berhubung melalui surat-menyurat di merata dunia.

*      Pimato Konsonan Id Boros Kadazandusun 
Kiwaa  duo  nohopod  om  apat  pimato  konsonan  id  Boros  Kadazandusun.    Hopod  om siam  nopo  nga  pimato  konsonan  poinsandad om limo nopo nga pimato konsonan di noolos. 

·         Pimato konsonan poinsandad nopo diti nga: 
b
b
d
d
g
h
k
L
m
n
p
R
s
t
v
w
y
z

Ø  Pimato konsonan di noolos: 
C
f
j
q
x

Ø  Kiwaa apat pimato vokal id Boros Kadazandusun, ii nopo nga ‘a’,  ‘i’, ‘o’, ‘u’.  Sundung po do ingkaa, oguno nogi pimato vokal  ‘e’  montok boros di noolos mantad boros suai. 
Vokal poinsandad  ­  [ i ]  [ a ]  [ u ]  [ o ] 
Vokal noolos  ­  [ e]  [ Ó™ ]  (e pepet, e taling) 
     

 DEFINISI TUMANUD KAMUS DEWAN EDISI-4 
Pimato nopo nga koppokitanan id suang do sistom tuni boros ii nontonodon do kapamansayan do hogot id suang do sinuatan.

Ø  PUTUL BOROS
·         Tumanud di Asmah Hj Omar, 2006, putul boros nopo nga patod toi ko’ pogiduan hogot maya tuni vokal. Owonsoi iso putul boros mantad iso vokal (v), iso vokal om konsonan (k), toi ko’ iso konsonan om duo vokal.
·         Kiwaa iso kopisuayan do Boros Kadazandusun tu kiwaa tuni tanaru do vokal i popogompit do duo vokal do miagal (vv) id iso putul boros.
·         Vokal nopo dilo nga roitan do vokal tanaru miagal okito id siriba’:

 





Wednesday, 1 October 2014

Refleksi in BKD



Ngaran kursus: kopointutunan fonetik, fonologi om sistom ija'an BKD                           Kumaon: Refleksi mantad kinapamansayan kalaja kursus                  

Solinaid do mongonsoi kalaja kursus diti, ogumu toilaan om nawawayaan  wagu ii naanu ku. Ogumu tomod kobuatano ii milo ku sondihon mooi do lobi osonong o kopongoturan ku koposion sasangadau do kaagu. Toilalaan diti oponsol kopio kumaa doho lobi-lobi po maso minsingilo do sumiliu mongingia’ do insan tadau. Koilaan diti amu milo do gatangon tusin tu’ koilaan nopo nga amu rumikot nung amu maan ihumon.
Mantad ii nawayaan ku maso do momongo kalaja kursus diti, opurimanan tomod songkuro kinoponsolo’ do maso. Iri no pogi nokuro tu oponsol tokou do mamalan maso dati do sasangadau. Kobuatano nopo ii naanu ku mantad aspek diti nga, mositi no do mamalan maso. Sabaagi do susumikul ii ogumu tomod o maan, 24 jam sangadau nopo nga miagal no ii tongus do tumalib. Oruhai tomod kopurimanan. Mantad dii, maso ii napalan kopoinsodu sosongulun do amu kopongo isi-iso kalaja ii tahakon.
Suai ko iri, koilaan nopo ii ihumon mantad hombo-hombo tadon miagal ko’ mantad buuk om intonet nga amu ngawi koontok. Mantad dii. Kobuatano nopo ii naanu ku nga amu milo do sinongkonuan koilaan mantad hombo nopo tadon. Tadon koilaan mantad tulun posorili tokou nogi nga kohompit nogi haro ii amu koontok. Kapamansayan do iso-iso kalaja kursus oponsol no daa ogumu tadon kopogihuman do toilaan mooi do otopot om kosudong ii powonsoyon tokou id kalaja kursus tokou. Woyo toluud mantad ahal diti nopo nga nung kosiliu nopo nondo songulun mongingia do insan tadau, oponsol no daa do soriukon kopio katapatan ii nunu maan potuduko kumaa susumikul mooi do amu dato kotuduk ii amu koontok.
Potilombus, mooi do amu oinggolou om osonong kapamansayan iso-iso kumaon toi ko’ kalaja kursus, oponsol no kopio do wonsoyon mantad susumikul ii kumaon natahak. Miagal ii nawayaan ku, amu ku winonsoi kalaja kursus maso do suti tu aiso timpu kapamansayan hilo id walai. Iri no pogi naarau-arau o kapamansayan do iso-iso kalaja kursus ii nakatahak. Mantad ii nawayaan ku diti, kobuatano mooi do kosiliu mongingia ii osonong nopo nga amu milo do pingkoloidan mongonsoi iso-iso kumaon ii tahakon do luguan sikul toi ko’ nunu nopo. Koposodiaan kakamot maso monuduk nga iondi nogi.
Koilaan nopo ii naanu ku mantad kalaja kursus diti nga ogumu nogi. Koilaan diti amu ku koumbal norongou dii gulu. Ii nopo nga kokomoi teori fonetik, fonologi, segmental om suprasegmental. Teori-teori diti nopo nga pinohuyad id kumaon koiso. Koilaan diti oponsol kopio kumaa songulun mongingia Boros Kadazandusun tu’ mantad koilaan diti no songulun mongingia monuduk poingkukuro kopomoroitan hogot om panandaatan ii koontok. Id suang kumaon diti, koilaai ku nogi komoyon do loyuk, ngongos, hodtol, tanaru toniba om kalantangan otus id Boros Kadazandusun.
Suai ko iri, maya ponoriukan kapamakayan suprasegmental id watas sondii, kopurimanai ku nogi songkuro linumis do boros tokou. Boros Kadazandusun nopo nga haro pisuaian mantad ko’ boros wokon. Haro hogot ii miagal nga misuai o rati. Apangkal mogihum hogot ionti id boros do suai. Mantad dii, sabaagi sumiliu mongingia do sumoonu, oponsol no daa monoriuk do kokomoi karalano kapamakayan boros Kadazandusun mooi do amu atagak kotonggoi orulun do kinoburuo’ pomogunan. Koponoriukan nogi momoruhang koilaan sabaagi mongingia tu’ nung muhot ii susumikul toi ko’ tulun ginumuan nga koila ii mongingia do sumimbar. Kobuatano nopo mantad kumaon diti nga oponsol kopio songulun mongingia do tumilombus minsingilo tu’ mongingia no ii monuduk sosongulun sumiliu do tulun ii ogumu toilaan moooi koburu id koposion.
Potilombus, refleksi mantad maso papabanta. Pabantaan kokomoi kapamakayan suprasegmental id kinoyon sondii om analisa boros nosugkuan om noolos mantad suat habar nogi minanahak doho ogumu toilaan kawawagu. Maso papabanta, haro poguhatan mantad lungkitas ii amu ku kopio osimbar.  Kobuatano ii naanu ku mantad dii nopo nga oponsol do sumodia kopio tintod do papabanta mooi osimbar om kosunud ku nunu ii maan ku pabantao. Oponsol kopio iti kumaa songulun mongingia. Nawayaan ku nogi miagal ko maso papabanta nogi haro o toilaan wagu ii aanu. Nung amu kopio kosudong ii maan pabantao, momosunud om popoontok ii mokikinongou mooi do kotunud ii pabantaan.
Sabaagi pongolingkuman refleksi diti, maso do momongo kalaja kursus diti nga ogumu tomod ii nawayaan, toilaan om kobuatano wagu ii naanu ku. Ii nanganu nopo diti nga kopogoris om koposodia doho do sumiliu mongingia ii abagos do insan tadau. Maso do minsingilo id Institut Pendidikan Guru diti, ii nopo nanganu nga milo monuduk doho do poingkukuro koposion hiti solinaid do moginabas. Ii nopo lobi oponsol maso do moginabas nga milo oku monginsonong ii amu ku koilaan solinaid do momongo toinsanan kalaja kursus ii tahakon. Suai ko iri, koposodia nogi pomusarahan ku do mogihum ralan monolibamban iso-iso kobolinkaangan soira kosiliu do mongingia. Igitan ku boros mongingia ku dii gulu “ ogompi boros, ogompi tinaru”.